Sanayi tesislerinin faaliyetleri sonucu atmosfere yayılan is, duman, toz, gaz, buhar ve aerosol halindeki emisyonları kontrol altına almak; insanı ve çevresini hava alıcı ortamındaki kirlenmelerden doğacak tehlikelerden korumak; hava kirlenmeleri sebebiyle çevrede ortaya çıkan umuma ve komşuluk münasebetlerine önemli zararlar veren olumsuz etkileri gidermek ve bu etkilerin ortaya çıkmamasını sağlamak amacıyla çöken toz ölçümü yapılmaktadır.
Sanayi tesislerine ait “Yasal Emisyon Limitleri” çevre mevzuatlarında tanımlanmış olup, bütün sanayi tesisleri bu emisyon limitlerini göz önünde bulundurarak emisyonlarını kontrol altında tutmak zorundadırlar.
Çevreyi kirleten maddelerin neler olduğunu, konsantrasyonlarını ve hangi oranlarda kirletici vasıflara sahip olduklarını ve bu kirletici kaynaklara sahip tesislerin kirliliklerinin İlgili yönetmelik esaslarına uyup uymadığı ölçümler ile belirlenmektedir. Bütün çevre kirleticilerinin ayrı ölçüm yöntemleri vardır. Bu yöntemlerin ulusal ve uluslararası kabul edilmiş ölçüm metotları olması gerekir. Hava kirliliğini oluşturan, çöken toz ölçümü TS 2341 ve TS 2342 çerçevesinde yapılır. Hava kalitesi, emisyon vb. çevre kirliliği ölçümleri, TÜRKAK tarafından akredite edilmiş veya T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından uygun bulunan laboratuvarlara sahip olan özel veya kamu kurum kuruluşları tarafından yapılır.
Çöken Toz Ölçümü Nasıl Yapılır?
Hava kalitesi ölçümleri kural olarak yer seviyesinden 1.5 – 4.0 metre arasındaki yüksekliklerde, binalardan veya ekili alanlardan en az 1.5 metre yan mesafe tutularak yapılır. Ormanda yapılan ölçümler, ağaç yüksekliğinden daha yukarıda yapılmalıdır. Çöken Toz Ölçüm cihazı çevresi açıklık bir yere, dik bir konumda yerleştirilmelidir. Sehpa ayakları oynamayacak, çökeltinin toplanacağı yüzeylerin önceden seçilmiş yönü değişmeyecek şekilde ayarlanmalıdır. Havayı kirleten kaynağın oluşturduğu kirletmeyi saptamak için hakim rüzgar yönü de dikkate alınarak bir veya birden çok çöken toz ölçüm cihazı emisyon kaynağının olduğu yere belirli yön ve uzaklıklarda yerleştirilir.
Toplanan çökeltinin kimyasal yapısını etkileyebilecek mantar ve bazı mikroorganizmaların üremesini engellemek için çöken toz ölçüm cihazının temiz toplama şişelerine bir engelleyici (inhibitor) katılmalıdır. Kimyasal bir engelleyici olarak, her toplama şişesine 10 ml 0.02 N bakır sülfat (CuSO4.5H2O) çözeltisi konulmalı ve analiz sırasında bu durum (10 ml = 0.0178 gr) hesaba katılmalıdır.
Toplama şişeleri uygun bir malzemeden (yarı saydam, yoğunluğu yüksek, polietilen veya camdan) yapılmış olmalıdır. Toplama şişelerin hacmi, kullanılacağı yörede kullanıldığı süre içerisinde içerisine dolan yağmur sularını taşmadan alabilecek büyüklükte olmalıdır. Birçok yörede bir litrelik şişe hacmi yeterlidir.
Çöken Toz ölçümüne başlanıldıktan 1 ay sonra toplama başlıklarına yapışmış olan tozlar silecek yardımıyla ilgili toplama şişesine madde kaybını önleyecek şekilde dikkatle yıkanarak alınmalıdır. Gerekiyorsa çöken toz cihazı yenisiyle değiştirilmelidir. Çöken Toz Cihazından alınan partikül maddelerin bulunduğu toplama şişelerinin ağzı sıkıca kapatılarak mühürlenmeli ve üzerlerine birer etiket yapıştırılmalıdır. Bu etiketlere numunenin alındığı bölge, bölgenin özellikleri ve numune toplama sureti bilgileri okunaklı ve silinmez bir şekilde yazılmalıdır.
Toplanan Çöken Toz Miktarının Hesabı
Çöken Toz Ölçüm süresi birer aylık 2 periyotta olup, toplam 2 aydır. Öncelikle toplama şişelerinin içerisinde yaprak, sinek vb. yabancı cisimler varsa bunlar alınmalıdır. Toplama şişelerinin iç çeperlerine yapışmış çökelti silecek veya damıtık su yardımıyla toplanmalıdır. Aylık olarak bulunacak çöken toz ağırlığı (miligram olarak), her bir toplama başlığı alanı (0.0153 m2) ve gün sayısına (30 gün) bölünerek mg/m2.gün cinsinden hesaplanmalıdır.
Türk Standartları Enstitüsü’nün Laboratuvar Hazırlık Grubunca kurulan ilgili teknik komite tarafından 21 Nisan 1976 tarihinde TS 2341 ve TS 2342 Çöken Toz Ölçüm Metodu hazırlanırken ulusal ihtiyaç ve olanaklarımız ön planda olmak üzere uluslararası standartlar ve ekonomik ilişkilerimiz bulunan yabancı ülkelerin standartlarındaki esaslar da göz önüne alınarak benzerliklerin sağlanmasına ve bu esasların ülkemiz koşulları ile bağdaştırılmasına çalışılmıştır. Fakat aradan geçen yarım asırlık bir süre içerisinde Çöken Toz Analiz Metodu Uygulaması yukarıdaki şekilde değişmiştir. Yukarıda anlatılan Analiz yöntemi T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın vermiş olduğu “Emisyon ve İmisyon Ölçümlerinde Kullanılan Standartlar ve Ölçüm Yöntemleri Eğitimi”nde de bu şekilde anlatılmaktadır. Bu nedenle aşağıda verilen Çöken Toz analiz yöntemi TS 2341 standardında geçtiği için bilgi amaçlı verilmiştir.
Çöken Toz Toplama şişelerinde toplanan sıvı, delik açıklığı sık olmayan (yaklaşık olarak 1 mm) metal, plastik veya seramikten yapılmış bir süzgeçten fotometre hücresine süzülür. Sıvı düzeyi işaret çizgisine kadar getirilir. Hücre, daha önce içine saf su konulmuş hücre ile sıfır absorpsiyon değerine ayarlanmış fotometreye yerleştirilir ve cihazın göstergesinde okunan absorpsiyon değeri kaydedilir.
Bu değer saf su ile yapılan ölçmede okunan değerden %70 oranında daha azsa veya toplanan sıvı miktarı tek bir ölçme için çok ise daha az hacimde numunelerle absorpsiyon değerleri ölçülerek bulunan değerler toplanır. Bu koşullardan biri sık sık ortaya çıkıyorsa bir ay olan işlem suresi kısaltılabilir. Toplanan sıvı miktarının büyük olduğu durumlarda uygulanan bir başka yöntem de toplanan sıvının, içinde bulunduğu kabın bir gece bekletilerek katı maddelerin dibe çökmesini sağladıktan sonra üstteki çözeltinin fazlasını sifonla çekmektir. Bundan sonra, toplama şişesinde kalan sıvı ve katı karışımı absorpsiyon ölçüleri için kullanılabilir.
10 günlük yüzde absorpsiyon değerleri, aşağıdaki formül yardımıyla hesaplanır:
10 günlük yüzde absorpsiyon (%) = (10.a.T) / (A.N)
Burada;
a = Beher tabanın alanı (mm2)
A = Fotoelektrik pil yüzey alanı (mm2)
N = Çöken Toz Ölçüm Cihazının hava etkisinde kalma süresi (gün)
T = Yüzde absorpsiyon (absorpsiyon okumalarının toplamı)
Bu ölçmeler dört toplama şişesi için de ayrı ayrı yapılmalıdır.
