Entegre Katı Atık Yönetim Sistemi

Entegre Katı Atık Yönetim Sistemi, belirlenmiş amaçlara ulaşmayı sağlayabilecek teknik, teknoloji ve yönetim biçimlerinin seçilmesi ve uygulanması olarak tanımlanmaktadır. Etkili bir katı atık yönetimi için atığın oluşumu, biriktirilmesi, toplanması, taşınması, ayrılması, işlenmesi, dönüştürülmesi ve nihai bertarafı gibi konuların bir bütün halinde düşünülmesi gerekir. Söz konusu unsurlar ve aralarındaki ilişkiler şekilde belirtilmiştir.
 
Katı atık yönetim sisteminde, katı atıkların insan sağlığını ve güvenliğini tehdit edici etkileri bertaraf edebilmelidir. Etkili bir sistem, çevresel ve ekonomik olarak sürdürülebilir olmalıdır. Katı atıkların çevre üzerinde oluşturabileceği olumsuz etkileri, enerji tüketimini, hava ve su kirliliğini önlemekle birlikte ekonomik bir katkı da sağlamalıdır.
 

 

Entegre katı atık yönetim sisteminin özellikleri

 
Verimli bir katı atık yönetim sisteminin sahip olması gereken özellikler aşağıda özetlenmiştir:
 

1.Entegre bir sistem olmalıdır

Atığın oluşumundan nihai bertarafına kadar bütün aşamaları sistematik bir yapı dahilinde inceleyebilmeli, planlayabilmeli ve kontrol edebilmelidir. Yönetim sistemi, mevcut durumu, nüfus, katı atık miktarı, atık kompozisyonu ve bertaraf metodu temelinde tespit etmeli, bu unsurlarda gelecekte olabilecek değişimlere cevap verir nitelikte olmalıdır.
 
Katı atıklar içinde bulunan geri kazanılabilir maddelerin toplanarak yeniden değerlendirilebilir duruma getirilmesi hem hammadde kullanımını azaltacak hem de ekonomik getiri sağlayacaktır. Bu nitelikteki atıkların kaynağında ayrılması ve ayırma işleminin planlı bir şekilde uygulanması ancak entegre edilmiş bir yönetim sistemi ile sağlanabilecektir. Planlama yapılırken ayırma işlemini kolaylaştırıcı faaliyetler de dikkate alınmalıdır. Örneğin, müstakil evlerin olduğu yerlerde, atıklar her sokağa yeterli sayıda çöp kabı konularak toplanabilirken, apartmanların olduğu yerlerde atıkların her binada madde gruplarına göre ayrı kaplarda toplaması mümkündür.
 

2.Ekonomik bir değere sahip olmalıdır

Sağlayacağı ekonomik fayda, maliyetinden fazla olmalıdır. Sistem uygulamaya geçirilmeden önce, piyasa şartları ve ilk yatırım maliyetleri belirlenmelidir.
 

3.Esnek olmalıdır

Çevre, mekan ve atık özelliklerinde zamanla oluşacak değişimlere uyum sağlayabilmelidir.
 

4.Bölgesel olarak planlanmalıdır

Atık oluşum miktarına birinci dereceden etki eden faktör nüfustur. Planlar nüfusu gözeterek yapılmalıdır.
 

Entegre katı atık yönetim sisteminin bileşenleri

 
Bir katı atık yönetim sisteminin ‘entegre’ olarak nitelendirilebilmesi için birbiri ile ilişkili şekilde çalışan şu bileşenlere sahip olması gerekir:

• Atık oluşumu, kaynağında azaltım
• Biriktirme, kaynakta sınıflandırma ve ayırım
• Toplama, taşıma
• Atıkların geri kazanımı ve değerlendirilmesi
• Nihai bertaraf

 
Bu bileşenlere ait akım şeması Şekilde belirtilmiştir.
 

 

Atık oluşumu ve kaynağında azaltım

 
Katı atıkların miktar ve özellikleri, insanların sosyo-ekonomik yapısı ile yakın ilişkilidir ve en çok, gelir seviyesi ve tüketim ve kullanım alışkanlıkları ile değişim göstermektedir.
 
“Atık önlenmesi” olarak da adlandırılan atıkların kaynağında azaltımı EPA tarafından, “atığın miktarının ve çevre üzerinde oluşturacağı olumsuz etkilerin azaltılabilmesi için materyal ve ürünlerin tasarım, üretim ve tüketim aşamalarındaki değişim olarak tarif edilmektedir. Atık önlenmesi atığın tekrar kullanımını da öngörmektedir. Ürünün iyi tasarlanması atık miktarını, iyi paketlenmesi ise, dökülmesi vb. durumlarda oluşabilecek zararı azaltır. Organik maddelerin, yiyecek atıklarının kompostlaştırılması atık miktarını azaltırken, elde edilen ürün de toprak ıslah edici madde olarak değerlendirilebilir.
 
Atık oluşumuna neden olabilecek faaliyetlerde yapılacak modifikasyonlarla atık oluşumu engellenebilir. Örneğin gelişen teknoloji ile birlikte elektronik postaların kullanılması, atık kağıt oluşumunu azaltıcı bir rol oynamaktadır. Uzun süreli kullanıma uygun olan materyallerin değiştirme kampanyalarıyla değerlendirilmesi atık azaltımına önemli bir katkı sağlamaktadır.
 
Materyal ambalajlarının orijinal halleriyle veya farklı şekillerde kullanımı da atığı azaltır. Örneğin cam içecek şişeleri toplandıktan sonra yıkanarak tekrar kullanılır hale getirilir. Bu atıkların özellikle restoran ve otel gibi kullanımın fazla olduğu yerlerde diğer ataklardan ayrı toplanması, daha fazla miktardaki atığın tekrar kullanımını sağlayacaktır.
 

Biriktirme, kaynakta sınıflandırma ve ayıklama

 
Geri kazanılabilir nitelikteki atıkları değerlendirebilmek için öncelikle diğer atıklardan ayırmak gerekir. Karışık olarak toplanan atıkların içindeki geri kazanılabilir materyallerin ayrılması, atıkların oluşum aşamasında madde gruplarına göre ayrı toplanmasından çok daha zordur ve fazladan bir maliyet gerektirmektedir. Bu nedenle kağıt, karton, cam, metal, PET, PVC gibi maddelerin ayrı kaplarda biriktirilmesi esastır.
 

Toplama ve taşıma

 
Entegre katı atık yönetimi, uygulanan sistemin ekonomik olmasını gerektirir. Ancak, özellikle büyük şehirlerde, katı atık toplama araçları atıkları nihai depolama alanına götürmek için uzun mesafeler katetmektedir. Bu yaklaşım ekonomik olmadığı gibi araçların sık sık arızalanması da söz konusudur. Bunun yerine, atıkların öncelikle transfer istasyonuna, oradan da daha büyük araçlarla nihai depolama alanına götürülmesi katı atık yönetim sistemine daha uygun olacaktır.
 

Katı atık bertaraf ve değerlendirme alternatifleri

 
Atık kavramı her ne kadar “işe yaramayan, kullanılamaz durumdaki madde/maddeler” olarak düşünülse de, kullanılabilecek atıkların değerlendirilmesi hem büyük bir ekonomik kaynağın yok olmasını engelleyecek, hem de hammadde girdisi sağlayarak doğal kaynak kullanımını azaltacaktır.
 
Kaynağında ayrı veya karışık olarak toplanan atıklar, fiziksel ve kimyasal özelliklerine ve miktarlarına göre bertaraf edilmelidir. Katı atıkların değerlendirilmesi ve bertarafı, geri kazanım, kompostlaştırma, yakma gibi teknolojilerin birinin veya birkaçının birlikte kullanılması ile gerçekleşir. Seçilecek metodun belirlenmesinde atık bileşimi kadar seçilen metodun çevresel etkileri, maliyeti ve geri kazanılan maddelerin pazar imkanları da önem teşkil etmektedir.
 
Kağıt
Beyaz kağıt üretiminde eski kağıdın %40 oranında kullanılması durumunda temiz su sarfiyatında %80, enerjide %50, atıksu kirliliğinde %90 oranında azalma sağlanmaktadır. Kağıt, ıslandığında kolaylıkla liflerine ayrılabildiği için ancak %50 oranında geri dönüşüm sağlanabilir. Kağıtların geri kazanımıyla kağıt yapımı için gerekli selüloz ucuza temin edilmiş olur. 2000 yılında SEKA İzmit Tesislerinde hazır selülozun maliyeti 750$/ton iken atık kağıdın maliyeti (atık kağıttan üretimi) 150$/ton’dur.
 
Atık kağıtlar;

• Herhangi bir ön işleme tabi tutulmaksızın kağıt hamuru içine karıştırılır.
• Ön arıtıma (yıkama, de-inking) tabi tutularak kağıt hamurunun içine karıştırılarak gazete kağıdı, peçete vb. üretiminde kullanılır.
• Herhangi bir ön arıtıma tabi tutulmaksızın düşük kaliteli kağıt ve karton (yumurta kartonu vb.) üretiminde kullanılır.

 
Plastik
Plastikler, ağırlık olarak bütün atıkların %7’sini oluşturuyor olsa da hacim olarak daha büyük yüzdeye sahiptir. Geri kazanılan plastik, plastik üretimi için hammadde girdisi olmaktadır.
 
Cam
Evsel katı atıklar içinde cam materyalin ağırlık olarak yüzdesi %8’dir. Cam atıkların %90’ı beyaz, yeşil veya kahverengi şişe ve konteyner camı, %10’u züccaciye ve pencere camıdır. Cam atıkların geri dönüşümü, hammadde ve enerji tasarrufu, depolama alanında azalma, daha temiz kompost üretimi ve gelişmiş RDF üretimi sağlar. Atık cam, yüksek ısıda eritme ve yeniden şekil verme yoluyla geri kazanılır.
 
Metal
Evsel katı atıklar %6 oranında demirli metal, %3,5 oranında demir dışı metal içermektedir. Metal atıkların geri kazanılmasıyla, demir ve alüminyum cevherlerinin işlenmesi için gerekli enerji, su ve yakıttan tasarruf sağlanacaktır. Alüminyum kutular alüminyum üretimi için hammadde kaynağıdır. Geri dönüştürülen kutuların bileşimi bilindiği için saflaştırma işlemine gerek duyulmaz. Geri dönüştürülen alüminyum için gereken enerji, ham materyalin kullanılması durumundan %5 daha azdır.
 
Kompostlaştırma
Katı atıklar içindeki organik bileşiklerin en iyi değerlendirilme şekli kompostlaştırmadır. Kompostlaştırma, aerobik veya anaerobik koşullarda hacim azaltma, stabilizasyon ve patojen giderme amaçları için uygulanan katı atık dönüştürme ve uzaklaştırma teknolojisidir. Bu süreçte, bazı organik maddeler karbondioksit ve suya ayrışırken, çoğunlukla humik (gübresel) maddelerden stabilize ürünler oluşur. Biyolojik oksidasyonla sıcaklık, sadece termofilik mikroorganizmaların yaşayabileceği ve patojenik organizmalarla yabani ot tohumlarının öleceği düzeye yükseltilir. Bunun için sıcaklığın yeterli bir süre termofilik seviyede tutulması gerekir. Daha sonraki mikrobiyal faaliyetle organik atıklar, toprağı iyileştirici veya hayvan yemi katkısı olarak kullanılabilen kompostu oluşturur.
 
Yakma
Yanabilir nitelikteki katılar yüksek sıcaklıkta yakılarak inert atıklar haline getirilir. Yakma, yanma yan ürünleri, kül ve gazlar, zararlı atıklar, partiküler ve ısı enerjisi oluşumu nedeniyle iyi bir atık bertaraf yöntemi değildir. Diğer metodlarla karşılaştırıldığında en önemli avantajı, depolanacak materyalin hacminin büyük oranda azalmasıdır. Ayrıca, yanma sonucunda ortaya çıkan külün araziye boşaltılması, işlenmemiş atıkların boşaltılmasına nazaran daha az sınırlamalar gerektirir. Yanma ile açığa çıkan enerji ve yanma ürünü olan küller ve demirli bileşikler farklı alanlarında kullanılabilmektedir.
 
Atıkların yakılması ve enerji elde edilmesi sanayileşmiş ülkelerde sıklıkla kullanılan bir yöntemken evsel atıkların yakılması işlemi ileri bir teknolojiyi gerektirir. Çünkü atıkta, kağıt ve plastik gibi kolay yanabilen (kalorifik değeri yüksek) maddeler de, sebze meyve gibi yanarken buhar çıktığı için yanmayı engelleyen (kalorifik değeri düşük) maddeler de bulunmaktadır.
 
Düzenli Depolama
Katı atıkların bertarafı için seçilen yöntem her ne olursa olsun, değerlendirilemeyen atıkların varlığı söz konusudur. Geri kazanılamayan, kompostlaştırılamayan atıklar ve yakma sonucu oluşan küller, en ucuz ve basit şekilde düzenli depolama ile bertaraf edilir.